[Cykl artykułów autorstwa Agnieszki Wilczyńskiej powstał w oparciu o książkę tejże autorki pt: „Uwarunkowania radzenia sobie młodzieży w sytuacjach zagrożenia wykluczeniem społecznym”, 2013, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, a także w oparciu o wybrane rozdziały książki pt „Młodzież na biegunach życia społecznego” red. Agnieszka Wilczyńska; 2014, PWN, Warszawa]
………………………………………………………………………………………
Czym jest poczucie przynależności i jak może być kształtowane?
Zaspokojenie lub deprywacja potrzeby przynależności stanowi silny interpersonalny motyw warunkujący wiele zachowań ludzkich. Pomimo, iż poczucie przynależności odgrywa zasadniczą rolę w prawidłowym funkcjonowaniu człowieka, jest konstruktem stosunkowo rzadko opisywanym w literaturze przedmiotu. Co więcej, badacze zajmują się zwykle skutkami utraty poczucia przynależności niż pozytywnymi aspektami wypływającymi z jej doświadczania.
Poczucie przynależności zasługuje na więcej uwagi w badaniach dotyczących zarówno dorosłych, jak młodzieży, zwłaszcza, że poczucie bycia przynależnym i docenianym buduje samoocenę człowieka, wspiera jego zdolności empatyczne i reguluje zachowania, krótko mówiąc sprawia, że czuje się on silny w radzeniu sobie z przeciwnościami życia. Młodzi ludzie, którzy doświadczają poczucia przynależności są także szczęśliwsi, mają lepszy nastrój, są zdrowsi i osiągają lepsze wyniki w nauce i pracy.
Człowiek czuje się przynależny dzięki odczuwaniu swojej ważności w danym środowisku a zwłaszcza poczuciu bycia docenianym i pasującym do innych ważnych dla niego osób w danym miejscu i czasie, w którym realizuje swoje życiowe cele.
Poczucie przynależności zostaje utracone gdy człowiek, doświadcza odrzucenia, ignorowania lub wyśmiewania w sytuacjach, w których pragnie przyłączyć się do innych. Dzieci i młodzież doświadczają takiego odrzucania lub wykluczania coraz częściej – w swojej grupie rówieśników, w rodzinie, i w szkole. „Wykluczany” dla wielu ludzi znaczy: bezużyteczny, niepotrzebny, samotny, niechciany, niekochany, a zatem często bez szans na spełnione życie.
…
—————————————————————————————
Jak to się dzieje, że dzieci i młodzież czują się odrzucane w środowisku, w którym dorastają?
Poczucie wykluczenia społecznego to psychologicznie ujmując efekt deprywacji jednej z najbardziej podstawowych potrzeb człowieka- potrzeby przynależności. 
Potrzeba przynależności stanowi silny interpersonalnego motyw regulujący ludzkie zachowania, emocje i myśli. Koncept ten ma swoje ewolucyjne uzasadnienie – bowiem zaspokojona potrzeba przynależności umożliwia w dalszej konsekwencji reprodukcję i przetrwanie. Wyniki badań pokazują także efekt przeciwny – deprywacja potrzeby przynależności pogarsza funkcjonowanie społeczne i zdrowotne człowieka.
Jednym z pierwszych badaczy studiujących potrzebę przynależności był Abraham Maslow. Nie prowadził on co prawda badań empirycznych w tym zakresie, jednak potrzebę przynależności opisał jako podstawową ludzką potrzebę i umiejscowił ją w piramidzie potrzeb na trzecim miejscu (tuż po potrzebach fizjologicznych i bezpieczeństwa!). Maslow podkreślał, że siła potrzeby przynależności jest tak znacząca – że jej frustracja lub deprywacja zaburzać może funkcjonowanie człowieka nawet na „niższych” piętrach piramidy i na przykład wpływać na pogorszenie zdrowia jednostki.
Potrzeba przynależności jest zatem pierwszą w kolejności potrzebą o charakterze społeczno-psychologicznym. To, jak będzie radzić sobie człowiek w różnych sytuacjach życiowych zależy w dużej mierze od poziomu zaspokojenia potrzeby przynależności.
W ostatnich latach zauważa się wśród młodzieży i dzieci coraz częściej nietolerancję na inność oraz brak akceptacji „słabości”. Coraz częściej w sytuacjach wyśmiewania czy znęcania się uczniów nad innymi- pozostali obserwatorzy przechodzą biernie – nie pomagając. Efekt ten został opisany w psychologii społecznej jako Bystander Effect (czyli tzw. efekt biernego widza). Ludzie stosują się do reguły: „nie pomagać, nie wtrącać się” – i zachowują się dokładnie tak jak obserwowana większość (większość z nas tak naprawdę nie zastanawia się nad wpływem tego mechanizmu na własne zachowanie). Naszym zadaniem jako psychologów, pedagogów i terapeutów jest przygotować młodzież i dzieci do tego aby właśnie zareagować, ponieważ czasem minimalna pomoc może odwrócić całkowicie bieg wypadków, poprzez zmianę niepisanej reguły związanej z „nie wtrącaniem się” na: „pomaganie” i „zareagowanie”. Program takich działań edukacyjnych został opracowany przez Profesora Philipa Zimbardo w ramach Projektu Bohaterskiej Wyobraźni (więcej o projekcie realizowanym w Polsce na stronie: www.hip.org.pl) i zaczyna być wdrażany w szkołach na całym świecie (w USA, Szwecji, Węgrzech i in.). Interesujące w programie Prof. Zimbardo jest to, że nie tylko wpływamy na tych, którzy mogą być odrzucanie, ale głównie na tych, którzy potencjalnie mogą podlegać Efektowi Widza (a więc w rzeczywistości każdego z nas).
…
—————————————————————————————
W jaki sposób potrzeba przynależności jest zaspokajana przez człowieka?
Wiedza dostarczana nam z wykładów z psychologii społecznej pokazuje, że w rzeczywistości niewiele trzeba aby nawet pomiędzy ludźmi wytworzyły się relacje społeczne. Wyniki badań Festingera, Schachtera i Backa ukazały, że do powstania zażyłych więzi z drugim człowiekiem wystarczy w zasadzie bliskość przestrzenna i częste spotykanie się (chociażby jako sąsiedzi).
Poczucie, że jest się w grupie docenianym i lubianym zwrotnie wzmacnia mechanizm obdarzania sympatią tych osób, które nas lubią. Przy czym, w rzeczywistości liczy się głównie nasze wyobrażenie o tej relacji – jeśli bowiem człowiek wierzy w to, że jest lubiany, to zwiększa tym rzeczywiste szanse na bycie obdarowanym sympatią innych.
Aby potrzeba przynależności została zaspokojona człowiek potrzebuje w zasadzie tylko kilku pozytywnych relacji z innymi ludźmi. Zaliczają się do nich relacje niekonfliktowe ale częste i wystarczająco przyjemne relacje. Ważne aby były oceniane przez jednostkę jako stabilne, wypełnione troską i możliwe do kontynuowania w przyszłości. Ważnym aspektem takich relacji jest przekonanie, że druga osoba dba o jednostkę i jej dobrostan, lubi lub kocha.
Relacja rodzinna wypełniona niekończącymi się konfliktami i brakiem troski ze strony rodziców lub drugiej osoby jest niewystarczająca aby jednostka odczuwała poczucie przynależności. Tym co różni prezentowany tu koncept od innych teorii to istotne założenie, że opisywana relacja jest możliwa nie tylko z najważniejszą człowiekowi osobą (na przykład z matką) ale dotyczy społecznych interakcji z różnymi ludźmi. Ponadto możliwe jest zastępowanie relacji innymi, a zatem niesatysfakcjonujące lub zaburzone relacje w rodzinie mogą zostać zastąpione pozytywną relacją z wychowawcą, terapeutą, przyjacielem czy innymi ważnymi dla człowieka osobami, przy zaistnieniu powyżej opisanych założeń.
Należy podkreślić, że psychologiczne teorie dotyczące przywiązania, poczucia alienacji, czy samotności różnią się od omawianego konceptu.
…
—————————————————————————————
Jakie są pozytywne skutki doświadczania poczucia przynależności przez młodzież?
Doświadczanie poczucia przynależności oddziałuje silnie i bezpośrednio nie tylko na poprawę psychospołecznego funkcjonowania dzieci młodzieży, ale także na ich angażowanie się w aktywności społeczne i szkolne. Wpływa poczucie samoskuteczności, rozwijanie wewnętrznej motywacji, samoregulację jednostki, internalizację i poczucie autonomii a także powoduje wyższą samoocenę i lepszy obraz własnej osoby . Młodzież, która nie ma poczucia przynależności do swojego otoczenia rówieśników przejawia więcej smutku, lęku, ma gorszy obraz siebie, często także doświadcza poczucia wstydu. 
Poczucie przynależności ma związek z funkcjonowaniem młodzieży w obszarze uczenia się. Badacze zauważyli, że kiedy uczniowie mają poczucie przynależności do swojej klasy lub grupy szkolnej to ryzyko porzucenia nauki i szkoły obniża się. Uczniowie staja się bardziej zmotywowani i zaangażowani w aktywności swojej szkoły i klasy.
Utrata poczucia przynależności wpływa na pogorszenie osiągnięć szkolnych uczniów i niższą motywację do nauki, sprzyja także wzrostowi korzystania z używek. Ponadto, co ważne – młodzież, których potrzeba poczucia przynależności nie może zostać zrealizowana w środowisku szkolnym poszukują innych sposobów na częściowe jej zaspokojenie. Alternatywą stają się mniejszościowe grupy pozaszkolne, spotykające się w bramach i na podwórkach, korzystające z używek, takich jak papierosy i alkohol. Brak zaspokojonej potrzeby przynależności może wprost prowadzić do angażowania się w młodocianą przestępczość.
Poczucie przynależności jest podstawowym elementem skutecznej psychoterapii, która opiera się w głównie na poczuciu więzi pomiędzy terapeutą a pacjentem. Kiedy relacja pomiędzy pacjentem a terapeutą spełnia warunki bezwarunkowej akceptacji rozumianej w kategoriach poczucia przynależności (a nie bycia ocenianym) to skuteczne wyleczenie jest dużo bardziej prawdopodobne. Doświadczenie poczucie przynależności to w rzeczywistości główny cel terapii grupowej, co Irvin Yalom, podkreśla słowami: „ludzie potrzebują ludzi – do przetrwania, do socjalizacji, do osiągania satysfakcji” (2005, s. 24). Pacjenci zgłaszają się do terapii cierpiąc z powodu braku lub utraty poczucia przynależności.
Wiele negatywnych konsekwencji wykluczenia może zostać złagodzonych poprzez odbudowanie społecznych więzi dzięki uczestnictwu w grupach spotkaniowych treningowych lub terapeutycznych. Poczucie bycia akceptowanym, docenianym i włączonym w relację z drugim człowiekiem pomaga zredukować gniewne zachowania i wspiera prospołecznie jednostkę wzmacniając jej poczucie kompetencji emocjonalnych i umiejętności empatyczne.
—————————————————————————————————————————————–
Autor: dr Agnieszka Wilczyńska
—————————————————————————————————————————————
Projekt finansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC‑2011/01/B/HS6/00455
